تعیین منافع بالقوه حاصل از مبادله آب کشاورزی(مطالعه موردی شهرستان بجنورد)

با توجه به رشد جمعیت جهان و افزایش تقاضا برای آب توجه به مدیریت منابع آب در سطح جهان به خصوص مناطق کم آب افزایش یافته است. از آنجایی که ایران نیز جزء مناطق خشک محسوب می شود و در اکثر مناطق با بحران کمیابی آب مواجه است، برنامه ریزان را به سمت اصلاح ساختار اقتصادی آب سوق داده است، در این راستا بستر سازی برای مبادله آب، جهت تقویت ارزش اقتصادی، تخصیص بهینه و تثبیت حقوق آب، از جمله مواردی است که اهمیت مضاعف پیدا می کند. با وجود اینکه بازارها در تخصیص منابع و کالاها سابقه طولانی دارند ولی این امر در حوزه منابع آبی، به ویژه در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به همین جهت تعیین منافع بالقوه حاصل از ایجاد مبادله آب از اهمیت بالایی در زمینه کمک به طراحی بازار آب در یک منطقه برخوردار است. با توجه به نقش نهادهای مبادله آب در استفاده اقتصادی و تخصیص بهینه آن در تحقیق حاضر سعی شد، منافع حاصل از مبادله آب کشاورزی در شهرستان بجنورد که یکی از قطب های مهم کشاورزی استان خراسان شمالی محسوب می شود، بررسی شود. برای دستیابی به اهداف مطالعه از یک مدل برنامه ریزی ریاضی بهره گرفته شد که تابع هدف آن یعنی سود حاصل از فعالیت های زراعی و باغی عمده منطقه در کنار محدودیت های فنی و اقتصادی تحت سیاست های مختلف قیمت گذاری آب حداکثر شد. در مدل برنامه ریزی مورد استفاده به جای مقادیر تولید محصولات تابع تولید (عملکرد) آنان لحاظ شد. الگوی تبیین شده ریاضی تحت سناریوهای مختلف حل و نتایج آن ها تفسیر و تحلیل شدند. نتایج نشان می دهند که سود حاصل از محصولات مورد مطالعه در شرایط فعلی با سطح زیر کشت 13810 هکتار حدود 151 میلیارد ریال می باشد. در حالیکه نتایج حاصل از حداکثر سازی سود با استفاده از الگوی ریاضی تبیین شده در قیمت های رایج آب برای همین محصولات تقریباً 196 میلیارد ریال به دست می-آید. مجموع سطح زیر کشت در این حالت 7/7539 هکتار و میزان آب مصرفی 36 میلیون و 350 هزار متر مکعب می باشد. اگر در شرایط فعلی قیمت واقعی آب (میانگین ارزش اقتصادی آب در محصولات مختلف) در الگو لحاظ شود، سود حاصل از 7/7539 هکتار سطح زیر کشت با همان مقدار آب مصرف شده یعنی 36 میلیون و 350 هزار متر مکعب به 246 میلیون ریال افت خواهد کرد که ناشی از افزایش هزینه تولید به دلیل افزایش قیمت آب است. ولی اگر چنانچه در همین وضعیت راندمان آبیاری مثلاً 20 درصد افزایش یابد، با همان میزان آب مصرفی سطح زیر کشت به 8396 هکتار می رسد که سود حاصل به 25 میلیارد و 737 میلیون ریال افزایش می یابد که نسبت به حالت قبل تقریباً صد برابر شده است. این نتیجه نشان می دهد که اگر تعدیل قیمت های آب همراه با صرفه جویی و افزایش راندمان و کارایی آب انجام گیرد، منافع قابل توجهی را به همراه خواهد داشت. بنابراین اگر سیاست واقعی سازی قیمت آب در فعالیت های مختلف در کوتاه مدت و بدون فراهم نمودن بستر مناسب و بهبود ساختارهای تولید اعمال شود، هزینه های تولید به شدت افزایش پیدا کرده و کشت اکثر محصولات را از نظر اقتصادی غیرقابل توجیه خواهد شد. لذا توصیه می گردد این نوع سیاست ها به تدریج و در بلند مدت انجام گیرد تا شوک حاصل از افزایش یکباره قیمت، فعالیت های تولیدی کشاورزی را مختل ننماید و هم فرصت کافی جهت بهبود ساختارها و زمینه های لازم برای این تغییرات وجود داشته باشد. در این زمینه می توان همراه با تعدیل تدریجی قیمت آب اقدامات دیگری از جمله توسعه روش های مناسب و پربازده آبیاری و انتقال آب، جایگزینی کشت محصولات با بهره وری بالای آب، تعدیل قیمت محصولات متناسب با قیمت نهاده آب و بالا بردن عملکرد از طریق استفاده از روش های نوین به زراعی، به نژادی صورت گیرد. با توجه به اینکه ایجاد نهادهای مبادله آب مستلزم آشنایی کشاورزان و دیگر بهره برداران از این نوع نهادها هست، لذا پیشنهاد می شود به طرق مختلف مزایا و نحوه کارکرد نهادهای مبادله آب به کشاورزان معرفی و شناسانده شود.